منوی اصلی

رشت در گذر زمان

به گواهی تاریخ، خاک سرزمین گیلان حداقل از قرون اولیه دوره اسلامی به‌واسطه رودخانه بزرگ سفیدرود (سپیدرود) به‌عنوان یک مرز طبیعی، به دو قسمت جداگانه و مستقل غرب گیلان و شرق گیلان تقسیم می‌شد که بخش غربی آن را با مرکزیت فومن «بیه پس» (شامل مناطقی چون: فومن، شفت، تولم، گسکر، تالش و رشت) و بخش شرقی آن را با مرکزیت لاهیجان «بیه پیش» (لاهیجان، لنگرود و رودسر) شناخته می‌شد. به دستور شاه عباس صفوی رشت مرکز ولایت گیلان شد و پس از آن با انعقاد قراردادهای متعدد تجاری بین ایران و دولتهای خارجی (به ویژه روسیه) رشت به عنوان یکی از مهمترین شهرهای تجاری ایران در دوره صفوی و قاجار تبدیل شد.

سابقه تاریخی شهر رشت احتمالاً به قبل از اسلام و دوره ساسانیان بر می‌گردد و نام رشت در جغرافیای عمومی «حدودالعالم، تألیف ۳۷۲ ه.ق» با عنوان ناحیه‌ای بزرگ و از آبادی‌های کهن ایران آمده است. به نظر می‌رسد با استناد به منابع تاریخی، رشت در قرن چهارم نام و نشانی داشته است که تدریجاً در قرن هشتم شهرت یافت و در دوره صفویه رشت به‌علت موقعیت مکانی ویژه اهمیت اقتصادی و سیاسی فراوانی یافت و به اوج شکوفایی رسید. محله بازار رشت به عنوان قدیمی‌ترین محله رشت کانون شکل‌گیری محلات شهر بوده است. شهر رشت نقشی کلیدی در بزنگاه‌های تاریخی ایران مانند انقلاب مشروطه، جنبش جنگل و انقلاب ۱۳۵۷ ایران داشته است.

نام قدیمی رشت «دارالمرز» یا «دارالامان» بود و  قبل‌تر به دلیل اینکه رشت در میان دو رودخانه گوهررود و سیاهرود قرار داشت  «بیه» نامیده می‌شد. در وجه تسمیه رشت بین محققان، مورخان، گیلان پژوهان و لغت‌نامه نویسان اختلاف نظر وجود دارد به طوریکه با سیرى در نام واژه‌شناسى رشت به معانی: نیزه کوتاه و تیرانداز، رشتن یا ریسیدن، ستاره، خاکروبه، گردوغبار، در گودی قرارگرفته، چیزی که از هم فروریزد، باران ریز و مداوم، جای پست و گود و نظایر این‌ معانی روبرو می‌شویم. از شهر رشت که در حال حاضر به‌دلیل بارش فراوان به شهر باران (باران‌های نقره ای) مشهور است به‌عنوان شهر اولین‌ها نیز یاد می‌شود زیرا نخستین داروخانه شبانه‌روزی ایران، نخستین آسایشگاه معلولان و سالمندان، نخستین اتوبوس کشور، نخستین بیمارستان ‌ملی ایران، نخستین کتابخانه ملی ایران و بسیاری دیگر از نخستین‌های فرهنگی، هنری و ادبی در این شهر رخ داده است. شهر رشت در ۲۰ آذر ماه سال ۱۳۹۴ ه.ش از سوی سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو) به‌عنوان شهر خلاق خوراک‌شناسی انتخاب و در فهرست شبکه شهر‌های خلاق یونسکو، ثبت شد.

دوازدهم دی‌ماه سال ۹۳۶ هجری شمسی رویدادی تاریخی در گیلان‌زمین به وقوع پیوست و شهر رشت در این روز با ورود سلطان محمد به‌عنوان نماینده شاه طهماسب صفوی به گیلان به‌عنوان مرکز سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی انتخاب شد. شهرداری رشت پس از هم‌اندیشی با صاحب‌نظران و متخصصان و همچنین تهیه تقویم مشخص، در سال ۱۳۹۳ ه.ش این روز را به‌ عنوان روز رشت برای پاسداشت و ارج نهادن به شهر تاریخی رشت برگزید و هفته منتهی به دوازدهم دی‌ماه نیز هفته رشت نام گرفت.

تاریخچه اولین نقشه رشت

مدرسه دارالفنون که‌‌ در‌‌ آن برای‌‌ تعلیم‌‌ و آموزش از‌‌ روش‌های اروپایی استفاده می‌‌شد، منشأ تحولات‌‌ فکری‌‌ مهمی در ایران گردید. درواقع می‌‌توان این مدرسه را راهگشای‌‌ تعلیمات‌‌ عالیه جدید و وسیله ترویج علوم در‌‌ نیمه دوم قرن نوزدهم‌‌‌‌ میلادی‌‌ در ایران دانست. در مدرسه دارالفنون از میان دروس متعدد، ریاضی، مهندسی، طراحی و نقشه‌برداری نیز تدریس‌‌ می‌‌شد و در اولین‌‌ دوره آن دوازده دانشجو در رشته مهندسی‌‌ نام‌نویسی کرده‌‌‌‌ بودند‌‌. «ذوالفقار‌خان مهندس» یکی از دانش‌آموختگان مدرسه دارالفنون بود که توانست از نقشه برداران مشهور عصر قاجار شود.

ذوالفقار‌خان مهندس علاوه بر ترسیم اولین نقشه شهر رشت نخستین نقشه حرم مطهر رضوی و اولین نقشه دارالخالفه تهران را نیز ترسیم کرده است. در منابع مختلف تاریخی از ذوالفقار‌خان مهندس با عناوین ذوالفقار بیک، ذوالفقارخان سرهنگ، ذوالفقارخان کرمانی، ذوالفقارخان محلاتی و ذوالفقارخان تالش دولابی نام برده شده است.

رضا شیرازیان نویسنده کتاب‌های «تهران‌نگاری؛ بانک نقشه‌ها و عناوین مکانی تهران قدیم» و «اطلس تهران قدیم» از ذوالفقار‌خان مهندس به عنوان یکی از چهار شخصیت مهم در زمینه شکل‌گیری نقشه‌برداری نوین در ایران نام می برد و او معتقد است که ذوالفقار‌خان مهندس با تهیه نقشه دقیق از شهرهای مختلف ایران به عنوان نماد نقشه‌برداری نوین ایران شناخته می‌شود.

نقشه قدیمی رشت (شکل ۱) یکی از با ارزش‌ترین اسناد فرهنگی، علمی و تاریخی شهر رشت است که در سال ۱۲۸۷ ه.ق مقارن با ۱۲۴۹ ه.ش توسط ذوالفقار خان مهندس و با به کارگیری ۲۰ نفر از فرزندان اعیان رشت (شکل ۲)، در زمان حکمرانی میرزا عبدالوهاب خان آصف‌الدوله در گیلان، به دستور ناصرالدین شاه قاجار تهیه شده است.

شکل ۱- تصویر نقشه تاریخیشهر  رشت

شکل ۲- تصویر ذوالفقار‌خان مهندس در کنار شاگردان نظام در رشت، سال ۱۲۸۷ ه.ق

با همت روبرت واهانیان (معمار و گیلان پژوه) این سند تاریخی که جزء مدارک «باقر مستوفی» در موسسه‌ی مطالعات تاریخ معاصر ایران و تحت شماره ۱۴-۱۱۰۷۰۳ق نگهداری می‌شد، به دست آمد. این نقشه تماماً رنگی با ابعاد ۱۲۰ در ۱۸۰ ساتتیمتر ابتدا در ۱۲ قطعه ترسیم و سپس روی پارچه چسبانده شده است. ذوالفقار‌خان مهندس در این نقشه، شهر رشت را به هفت محله تقسیم و بناهای موجود در آن را مشخص کرد و سپس آمار و عدد نفوس و غیره را در قسمت سمت راست پایین نقشه به خط سیاق به تفکیک هر محله بیان کرده است. در این نقشه‌ تاریخی محدوده‌ محلات هفتگانه به انضمام تجهیزات و تاسیسات خدماتی و رفاهی و امکانات شهری شامل: بیش از ۶۰ بنای مذهبی (شامل مساجد و تکایا)، ۱۳ حمام، ۹ مدرسه، کاروانسراهای بازار و باغات مشخص شده است. در راهنما این نقشه علائم مربوطه ذکر شده است که شامل: خانه‌های اعیان، جنگل، زمین‌های زراعتی، قبرستان‌ها، دکان‌ها و بازارها، کوچه‌ها و مساجد، حمام‌ها، امام‌زاده‌ها و بقعه‌ها، حدود محله‌ها، قراول‌خانه‌ها، باغ‌ها، رودخانه‌ها و پل‌ها می‌شود.

در این نقشه تاریخی، رشت به هفت محله تقسیم شده است که عبارتند از: اُستادسرا، زاهدان، خُمیران زاهدان، کیاب، خُمیران کیاب، صیقلان و بازار. میرزا محمدحسین حسینی فراهانی که در سال های ۱۳۰۲- ۱۳۰۳ ه.ق در دوران ناصرالدین شاه قاجار به رشت آمده بود در سفرنامه خود، تعداد محلات رشت را هشت محله بیان کرد که عبارتند از: خُمیران زاهدان، زاهدان، صیقلان،  بازار، اُستادسرا، کیاب، خُمیران کیاب و چمارسرا. ساموئل گتلیب گملین نیز در مطالعات خود از شهر رشت به سال ۱۱۸۳ ه.‍.ق از هشت محله با اسامی کیاب، خمیران، چمارسرا، پاس کیا، استادسرا، بازار، صیقلان و زاهدان نام برده‌است.

اولین و قدیمی‌ترین نقشه شهر رشت نسبت به سایر نقشه‌های قدیمی ترسیم شده رشت در سال‌های ۱۲۹۶ ه.ش (نقشه تاریخی منسوب به نهضت جنگل)، ۱۳۲۷ ه.ش (مربوط به دوران فرمانداری شاهپور میهن)، ۱۳۳۲ ه.ش (مربوط به دوران شهرداری جهانگیر سرتیپ‌پور) و ۱۳۴۵ ه.ش (مربوط به دوران شهرداری دکتر قاسم صوفی) با جزئیات مناسب و با دقت ترسیم شده است.

ذوالفقار‌خان مهندس در بالای این نقشه در مورد فرمان ناصرالدین‌شاه و در پایین نقشه درباره مدت زمان ترسیم نقشه و مقیاس خطی آن چنین نوشته است: «نقشه معموره دارالمرز شهر رشت برحسب امر اقدس سرکار اعلی‌حضرت قوی‌شوکت همایون شاهنشاه اسلام‌پناه ناصرالدین‌شاه قاجار روحی و روح‌العالمین فداه به دست کمترین خانه‌زاد دولت جاویدمدت سمت اتمام پذیرفت، سنه ۱۲۸۷ ذوالفقار مهندس. طول زمان کشیدن نقشه از روزی که شروع در عمل نمود تا روزی که به اتمام رسانید، سوای ایام تعطیل، نه ماه و هشت روز بود. سیصد ذرعی فاصله هر دو نشان سی ذرع است، این مقیاس از روی متر برداشته شده و هر میلی‌متر سه ذرع است. پس نسبت این مقیاس به ذرع مثل نسبت یک به سه هزار و یک‌صد و بیست است».

روبرت واهانیان با بررسی جزئیات این نقشه تاریخی در مقاله‌ای با عنوان «قدیمی‌ترین نقشه شهر رشت یک سند علمی است یا یک میراث فرهنگی» می‌نویسد: «شهر رشت به استناد این نقشه در آن زمان شهری بوده است کاملا شرقی و غربی که از محله‌ی ساغریسازان در مشرق شروع و به چمارسرا در غرب ختم می‌شده است. حد شمالی شهر محله‌ی استادسرا و حد جنوبی باغ‌های حاشیه‌ شمالی رودخانه صیقلان است. در پایین نقشه جنب دو استخر بزرگ معروف به استخر ناصریه، موقعیت جغرافیایی باغ ناصریه ترسیم و در شرح باغ نوشته شده است: ناصریه از بناهای جناب محمدقاسم خان والی می باشد و محل تفرج‌گاه اهالی رشت است. از باغ محتشم رشت در این نقشه اثری نیست. ولی در عوض در سمت چپ باغ محتشم و در محل فعلی دفتر مرکزی دانشگاه گیلان باغی است که در شرح آن نوشته شده است: باغ صفا متعلق به میرزا عبدالوهاب است. در محل فعلی میدان شهرداری رشت نوشته شده است: میدان دربخانه دیوانی و دارالحکومه را نوشته است: عمارت دیوانی. خانه‌های اعیان و بزرگان رشت یک به یک علامت گذاری شده و نام صاحبان اماکن با خطی ریز در کنار آن‌ها نوشته شده است. در جنوب مسجد صفی رشت قطعه زمینی است که روی آن نوشته شده است: خانه قنسول روس».

وهابیان درباره اهمیت و چگونگی تهیه این نقشه می‌گوید: «ذوالفقارخان، با کمک گرفتن از فرزندان اعیان و اشراف، ۱۵۳ سال پیش در رشت، با دستگاه تئودولیت و با وسواس ویژه، رشت را نقشه‌برداری کرد و یافته‌های خود را با وسواس تمام، در مدت نه ماه و چند روز، با ذکر کلیۀ جزئیات در نقشه آورده بود. امروزه شاید باورپذیر نباشد که نقشه‌های هوایی، با تمام ابزارهای علمی، نمی‌توانند آن کنند که ذوالفقار‌خان مهندس با نقشه‌برداری میدانی از شهر رشت تهیه کرده است».

رضا فراستی (محقق برجسته حوزه اسناد و مدیر سابق اطلاع‌رسانی مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران) با بررسی کتاب «اسناد میرزا عبدالوهاب‌خان آصف‌الدوله» درباره چگونگی ترسیم نقشه شهر رشت با سرپرستی ذوالفقار‌خان مهندس در مقاله‌ای با عنوان «نقشه رشت در سال ۱۲۸۷ قمری» چنین نوشته است: «ذوالفقار‌خان چون کار چندانی نداشت گفتم نقشه شهر رشت را به جزو کشیده و تحریر نفوس رشت به اسم و شغل نماید. همه روزه مشغول است. جوان‌های اعیان آنجا هیچ کار نداشتند. معقولین آنها کارشان منحصر بود به چای‌خوردن و حرکت بی‌مقصود کردن و غیر معقولین یا هرزگی. قرار دادم همه جوان‌ها صبح‌ها در پیش ذوالفقار‌خان هندسه و حساب و جغرافیا بخوانند. در وقت نقشه‌کشی هم همراه او باشند که عمل را هم بیاموزند و عصرها در پیش میرزا عبدالله اصفهانی که مهندس خوبی است علم حساب و هندسه ایرانی را بخوانند و هفته‌ای یک مرتبه عصر پنجشنبه با هردو معلم خود بیایند نزد خود بنده امتحان آنها بشود، ۱۸ محرم ۱۲۸۷. ذوالفقارخان معقول مشغول کار است. علاوه بر کارهای تکلیفی خود، نقشه شهر رشت را در کار کشیدن است. همچنین تحریر نفوس از روی تحقیق به اسم و رسم بیست نفر جوان از اعیان و خانزاده‌های بیکار گیلان در پیش او هستند. هم درس هندسه و حساب می‌خوانند و هم مشغول عمل مهندسی هستند، ۴ صفر ۱۲۸۷. ذوالفقارخان سرهنگ شب و روز مشغول خدمت است و به شوق تمام در کار است، ۲۷ صفر ۱۲۸۷».

با توجه به مطالب گفته شد می‌توان اظهار کرد که ترسیم نقشه‌ سال ۱۲۸۷ قمری رشت با امکانات آن زمان، نشان دهنده مهارت بالای ذوالفقار‌خان مهندس بود. اولین و قدیمی‌ترین نقشه شهر رشت به عنوان یک نقشه جامع تاریخی از نظر جزئیات معماری و شهرسازی حاوی اطلاعات قابل استناد است. این شاهکار نقشه‌برداری تاریخی می‌تواند به‌عنوان سندی ارزشمند در جهت نمایان شدن گوشه‌های مبهمی از تاریخ و جغرافیای شهر رشت موثر واقع شود و از آن برای تبیین زمینه‌های تحقق پایداری در تمامی ابعاد بافت شهری با رویکرد بازآفرینی شهری یکپارچه بهره برد.

انتهای پیام/