منوی اصلی

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی «گیل بان»؛ کتابخانه های عمومی نهادهایی زیربنایی برای توسعه فرهنگ مطالعه و ارائه رایگان منابع دانش به آحاد جامعه هستند که در اغلب آنها بخش ویژه ای با عنوان بخش کودک ایجاد شده است.

یکی از شاخص های توسعه در هر کشوری بر مبنای تولید، اشاعه و مصرف اطلاعات ارزیابی می شود به طوری که در جوامع دانش بنیان، کتابخانه های عمومی از جایگاه بسیار ویژه ای به عنوان مراکز اشاعه اطلاعات برخوردار می باشند. زیرا جوامعی که دسترسی آزاد به اطلاعات را برای تمامی شهروندان خود به خوبی فرآهم می آورند از رشد و تولید اطلاعاتی بالاتری نیز برخوردار خواهند بود.

تا پیش از ظهور کتابخانه های عمومی، استفاده از کتابخانه و مطالعه، محدود به طبقه اشراف و دانشمندان بود. همچنین، با توجه به محدودیت های موجود، همه افراد جامعه نمی توانستند از کتابخانه ها استفاده کنند چرا که هدف این کتابخانه ها، ارائه خدمات به تمامی گروه های سنی یک جامعه نبود. بنابراین، شمار افراد آگاه و باسواد جامعه اندک بود و به تبع آن، جامعه از لحاظ سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و …، پیشرفت همه جانبه ای نداشت.

با توجه به شدت گیری روزافزون تهاجم فرهنگ بیگانه با هدف ایجاد روحیه خودباختگی و بی هویتی فرهنگی به ویژه از سنین پائین، وجود بخش های کودک و نوجوان در کتابخانه های عمومی به منظور گسترش پوشش خدمات به این طیف پراهمیت از گروه های سنی، یکی از ضروری ترین اقدامات در راستای تربیت آینده سازان کشورمان به شمار می رود.

وجود کتابخانه های خوب در مدارس، جامعه را بی نیاز از کتابخانه های عمومی نمی کند، زیرا که در کتابخانه های مدارس، در عین توجه به علایق کودکان، خواندن برنامه ریزی شده و هدفمند یا ”خواندن موظف“ از اولویت بیشتری برخوردار است. اما در کتابخانه های عمومی ”خواندن آزاد“ از طریق دنبال کردن علایق شخصی و بدون برنامه ریزی از اولویت برخوردار می باشد.

برنامه ریزی درست و مناسب، سطح بهره وری کتابخانه های عمومی را بالا می برد. خدمات کتابخانه های عمومی برای کودکان و نوجوانان به گونه ای است که در برخی، به صورت تخصصی و وظیفه اصلی قلمداد شده، و در پاره ای دیگر به عنوان یک بخش جانبی از فعالیت های کتابخانه مطرح می شود. مسئولان این کتابخانه ها وظیفه دارند برای پربارترکردن اوقات فراغت کودکان و نوجوانان برنامه ریزی کنند و کتابخانه ها را به کانون فرهنگی برای بروز خلاقیت های ادبی، هنری، علمی و فنی کودکان تبدیل نمایند.

یونسکو در بیانیه سال 1994 پاریس، رسالت های کلیدی متعددی را مرتبط با اطلاعات، سوادآموزی، آموزش و فرهنگ برای هسته مرکزی خدمات کتابخانه های عمومی برشمرده است که «ایجاد و تقویت عادات مطالعه در کودکان از سنین پائین کودکی»، «ایجاد فرصت هایی برای گسترش خلاقیت شخصی»، «تحریک تخیل و آفرینندگی کودکان و نوجوانان»، «تسهیل گسترش اطلاعات و مهارت های سواد کامپیوتری»، «ارتقای آگاهی از میراث فرهنگی، قدردانی از هنرها، دستاوردهای علمی و اختراعات» و «حمایت و مشارکت در فعالیت ها و برنامه های سوادآموزی برای تمام گروه های سنی و راه اندازی اینگونه فعالیت ها در صورت لزوم»، از جمله مهمترین آنهاست.

l جایگاه مطلوب کتابخانه های عمومی در بین اقشار مختلف جامعه/ تنوع خدمات، عامل تحکیم پیوند کودکان و نوجوانان با کتاب است

صرف وجود کتاب های خوب و مناسب به تنهایی برای شکل گیری انگیزه و عادت به خواندن در کودکان و نوجوانان کافی نیست. یکی از شیوه های ایجاد این انگیزه، خدمات متنوع کتابخانه های عمومی است که آنها را ”دانشگاهی برای همه“ نیز می نامند. خدمات جنبی علاوه بر اینکه نقش آموزشی یا تفریحی دارند به شهرت و مقبولیت کتابخانه ها نیز منجر می شوند.

از آنجا که کتابخانه های عمومی نقش مهمی را در تربیت افراد جامعه و بالا بردن سطح فرهنگ عمومی ایفا می کنند، باید غیر از تدارک کتاب و مواد مکتوب به شیوه های گوناگون مانند برگزاری نمایشگاه های مختلف کتاب، جلسات سخنرانی، طرح مسائل مختلف اجتماعی، فرهنگی، ادبی و دیگر برنامه های جنبی به بهبود کمّی و کیفی و افزایش تنوع خدمات خود بپردازند. این خدمات به ویژه در جذب جوان ترها به کتابخانه سودمند هستند و به تحکیم پیوند میان کودکان و نوجوانان با کتاب یاری می رسانند.

آموزش قرآن کریم، قصه گویی، کانون ادبی، مسابقات کتابخوانی و نقاشی، معرفی شفاهی کتاب، آموزش مهارت های تفکر خلاق، مشارکت در روند کتابسازی، برگزاری نمایشگاه های مقطعی و دائمی، نمایش فیلم، گروه سرود و موسیقی، آموزش زبان انگلیسی، آموزش رایانه، برپایی سخنرانی، جشن و مراسم مذهبی می تواند تنها بخشی از مهمترین فعالیت های جنبی باشد که در کتابخانه ها صورت می گیرد، تا پیوند کودکان و نوجوانان با کتاب مستحکم تر شود.

مدیریت جهادی، آینده نگر، دانش بنیان و پژوهش محور باعث شده است که کتابخانه های عمومی کشورمان به لحاظ سطح کمّی، کیفی و تنوع خدمات جنبی از جایگاه مطلوب و ویژه ای در بین اقشار مختلف جامعه به ویژه دانش آموزان، دانشجویان، پژوهشگران، هنرمندان، طلاب و روحانیون، و…، برخوردار باشد. با توجه به جایگاه والای علمی، فرهنگی و اجتماعی کتابخانه های عمومی در کشورمان به عنوان یک نهاد همگانی و مردم محور، کتابخانه های عمومی بستری نظام مند، معتبر و قابل اعتماد برای خانواده ها به منظور سپردن کودکان خود جهت پرورش و ارتقای شخصیت فردی و اجتماعی به شمار می روند.

در ادامه به بررسی برخی از مهمترین برنامه های جنبی کتابخانه های عمومی برای کودکان و نوجوانان از جمله آموزش مهارت های تفکر خلاق، کاربرد هوشمندانه کتاب های تصویری، ترویج مطالعه کتاب های الکترونیک و قصه گویی می پردازیم که اجرای آن نقش چشمگیری در بهبود رابطه و همچنین جذب بیشتر این قشر و تحکیم پیوند میان آنان با کتاب و کتابخانه دارد.

l کتابخانه های عمومی کانون پرورش خلاقیت در کودکان هستند/ بکارگیری شیوه های پژوهش محور در رفع موانع رشد و شکوفایی خلاقیت

یکی از مهمترین وجوه تمایز انسان از دیگر موجودات، قدرت تفکر، خلاقیت، قدرت دستکاری در ذهن و پدیده ها، قدرت کشف و تولید ابزار و اندیشه های جدید است. همه انسان ها کم و بیش خلاق اند و این توانایی با درجات مختلف، در همه آنها وجود دارد. مهم این است که بتوان آن را شکوفا کرد، توسعه داد و به خدمت گرفت.

تفکر خلاق، ویژگی ضروری زندگی در قرن بیست و یکم است، چرا که جهان پیوسته، در حال تغییر است. این نوع از تفکر، راهی است به سوی فراتر رفتن از کارهایی که در گذشته انجام شده است و رسیدن به دستاوردها، راه حل ها و ایده هایی برای حال و آینده.

قدرت تفکر خلاق و آفرینندگی فرد را قادر می سازد که انتخاب های گوناگون را دریابد و در نتیجه از بن بست هایی که در زندگی با آن مواجه می شود، خارج شود. قدرت تفکر خلاق، به فرد امکان می دهد از دایره بسته و محدود تجربیات خویش خارج شود، به فراسوی تجارب نظر افکند، انعطاف پذیر شده و همه جانبه به پدیده ها بنگرد. تفکر خلاق، کلیدی است که امکان مواجهه با مشکلات، توانایی تطبیق و در نهایت موفقیت را برای فرد فراهم می آورد.

دکتر ابراهیم آذرپور از اعضای سرای اهل قلم خانه کتاب و ادبیات ایران در گفت و گو با پایگاه خبری تحلیلی «گیل بان»، با اشاره به لزوم آموزش مهارت های تفکر خلاق در کتابخانه های عمومی و تاثیر غیرقابل انکار آن بر میزان خلاقیت کودکان، تصریح کرد: آموزش این گونه مهارت ها به منزلۀ ابزار مواجهه با دنیای فناوری اطلاعات و ارتباطات، از مهمترین اهداف نظام های تعلیم و تربیتی است.

وی با تاکید بر این که خلاقیت، عاملی با قابلیت آموزش و تقویت است، افزود: تفکر خلاق استعدادی ذاتی است که با فرد به دنیا می آید و مجموعه ای از مهارت هاست که می توان آنها را آموخت، توسعه داد و در حل مسائل روزمره به کار بست.

آذرپور با اشاره به این موضوع که خلاقیت در مراحل ابتدایی زندگی تکامل یافته نیست و نیازمند توجه، هدایت و تربیت است، گفت: مناسب ترین زمان برای رشد تفکر خلاق، دوران کودکی است و کتابخانه ها باید آموزش فکر کردن به کودکان را در اولویت امور قرار دهند.

کتابخانه های عمومی به منزلۀ یکی از مهمترین نهادهای اجتماعی، جایگاهی ویژه دارند و باید در جهت پرورش تفکر خلاق کودکان و نوجوانان بکوشند. همه انسان ها در کودکی تفکر خلاق دارند، اما نبود محیط مناسب، بی توجهی و تقویت نکردن این توانایی ها مانع بروز آن می شود. وجود افراد خلاق، برای همه جوامع اهمیت بسیار دارد، زیرا هر جامعه ای برای مسائل حال و آینده خود در دوره انتقال و تغییر نیازمند یافتن راه حل های خلاقانه است.

عضو سرای اهل قلم خانه کتاب و ادبیات ایران عوامل گوناگونی از جمله باور و نگرش کتابداران نسبت به تفکر خلاق در کتابخانه ها را بر شکل گیری افکار خلاقانه در کودکان موثر دانست و افزود: تربیت کتابدارانی برخوردار از نگرشی جدید، خلاق، نوآورانه و مجهز به ابزارها و تکنیک های خلاقیتی برای قدم نهادن به صحنۀ آموزش منجر به تربیت کودکانی توانمند، خلاق و دارای اندیشۀ نو برای مواجهۀ خردمندانه با زندگی و حل مسائل می شود.

لذا برای پرورش کودکانی خلاق در بستر مورد اعتماد کتابخانه های عمومی، ابتدا باید خلاقیت را در کتابداران پرورش داد. بدیهی است که لازمه این کار نیز آشنایی کتابداران با مقوله خلاقیت و اهمیت تبلور صحیح آن در نسل کودک و نوجوان است. در این راستا خواندن مقالات و کتاب‌های مرتبط با خلاقیت، گذراندن دوره‌های آموزشی و استفاده از فایل‌های صوتی و تصویری در زمینه تکنیک‌های خلاقیت می‌تواند باعث ارتقاء هرچه افزونتر سطح آگاهی کتابداران نسبت به مقوله خلاقیت شود.

کتابداران با بکارگیری شیوه های متنوع و پژوهش محور که حاصل سال ها تلاش محققان در حوزه تفکر خلاق کودکان است، مهمترین موانع رشد و شکوفایی خلاقیت در کودکان از قبیل داشتن خودانگاره منفی و عدم باور به خلاق بودن، فقدان اعتماد به نفس، فشار روانی یا استرس، ترس از بیان افکار و عقاید خود و دغدغه مورد انتقاد دیگران قرار گرفتن، داشتن باورهای عمیق و تحجر فکری، غرق شدن در روزمرگی و انجام امور طبق روال عادی و همیشگی، و نیز داشتن هدف های متعدد و متناقض را از پیش پای کودکان برداشته و با ایجاد باور در کودکان به توانایی های خود، پرورش اعتماد به نفس و کاهش استرس، ایجاد شجاعت برای بیان نظرات و ایده ها، گسترش دامنه فهم و درک و باورهای کودکان از جهان پیرامون، تغییر سبک برخورد و کاربرد روش های جایگزین برای حل مسائل روزانه و نیز ایجاد تمرکز و هدفمندی در آنها موجب بروز ابتکار و نوآوری در کودکان و پرورش خلاقیت در آنها می شوند.

کتابخانه­های عمومی برای برآوردن نیازهای کودکان و رشد و شکوفایی خلاقیت در آنها راهکارهای متنوعی داشته و فعالیت­های مختلفی را برنامه­ریزی و عملیاتی می­کنند که از جمله مهمترین این راهکارها اجرای برنامه­های تفریحی و نمایشی در ارتباط با مسائل و مشکلات کنونی و آینده اقوام، ملل، نژادها و کشورها به منظور تحریک کنجکاوی کودکان؛ ایجاد الگوی سازنده و مفید از میان کتاب­ها، نوارهای آموزشی و منابع موجود دیگر؛ الهام بخشی در کودکان و سازماندهی اهداف و آرزوهای آنان؛ مطالعه کتاب­ها و انجام فعالیت­هایی با هدف برانگیختن تفکر در کودکان جهت برنامه­ریزی برای آینده توسط آنان؛ ارزش و احترام قایل شدن برای کودکان با شنیدن سخنان و درک خواسته­ها و حل مشکلات آنها؛ فرآهم آوردن منابع و اجرای فعالیت­هایی که کودکان جایگاه خود را در خانواده، جامعه، طبقات اجتماعی، نژاد بشری و تاریخ بیابند؛ آموزش شیوه­های جست و جو برای کسب اطلاعات و چگونگی استفاده از منابع مرجع، بانک­های اطلاعاتی و وسایلی مثل کامپیوتر، فاکس و دیگر تکنولوژی­های مورد کاربرد در ثبت و ضبط و انتقال اطلاعات؛ و آشنایی و هدایت کودکان در شبکه جهانی اینترنت می­باشند.

همچنین، اهدای کتاب به نوزادان و برگزاری نمایش­های آموزشی برای همه کودکان؛ قصه گویی و قصه خوانی؛ استفاده از مواد زائد کتابخانه از جمله روزنامه­های باطله برای ایجاد وسایل بازی؛ دعوت از نویسندگان و شاعران کودک و نوجوان برای حضور در کتابخانه­های عمومی و برپایی جلسات نقد شعر و کتاب؛ ارائه راهنمایی­های مستمر توسط کتابداران برای استفاده از کتابخانه توسط کودکان؛ ایجاد محیطی شور انگیز و مشوق که در آن نورکافی، رنگ­های هماهنگ و زنده، اسباب و لوازم کودکانه، نمونه­هایی از آثار خود کودکان و آثار دیگران و اشیای جالب توجه وجود داشته باشد؛ ایجاد فرصت­های مناسب برای ماجراجویی کودکان، و سازگاری و پذیرش اندیشه­های کودکان به جای همسو کردن آنان با اندیشه های بزرگسالان، از جمله سایر راهکارهای کتابخانه­های عمومی برای برآوردن نیازهای کودکان و رشد و شکوفایی خلاقیت در آنها هستند.

l کتابخانه های عمومی پیشرو در ترویج و توسعه ادبیات کودکان/ کتاب های تصویری زیربنای اصلی هستند

پیشینه هنر کتاب سازی و آراستن کتاب در ایران دست کم به 2500 سال پیش باز می گردد. با ورود صنعت چاپ به کشور، امکان نشر کتاب با شمارگان بالا و دسترسی توده های مردم، به ویژه کودکان، به کتاب فرآهم شد. ورود کتاب های مصور و تصویری از اروپا به ایران از یک سو، و پایه گذاری هنرکده (دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران) در سال 1319 از سوی دیگر، سبب شد تا تصویرگری کتاب کودک جایگاه مهمتری بیابد.

معمولاً تصاویر کتاب برای کودکان اولین وسیله برای درک معنا در جهانی است که هنوز آن را به طور درستی درک و تجربه نکرده اند. از اینروست که خالق آن تصاویر بار مسئولیت عظیمی بر عهده دارد. تصویرگری کتاب کودک هنری ظریف، دقیق و پیچیده است که می تواند در سطح های بسیار متفاوتی ارتباط برقرار کند و تأثیر ژرفی بر آگاهی کودک بر جای گذارد.

تصویرگری هنری چندگانه است که اغلب آن را به نسبت موفقیتی که کسب کرده یا توانایی اش در ترجمه و تفسیر واژگان در قالب تصویر می سنجند. کودکان برای ورود به دنیای قصه ها و اطلاعات از این طیف غنی و بسیار متناوب تصاویر برخوردارند. نویسندگان معتقدند که باید روند یادگیری را برای کودکان جذاب تر کرد و نقاشی ها راحت ترین قالب برای درک و یادگیری هستند که از یکنواختی مطالعه کتاب ها می کاهند. خلق تصویرهای زیبا و بی نظیر در تعبیر و معنا بخشیدن به قصه های عامیانه نقش بسزایی دارد.

در این رابطه مهیار ذاکر جعفری طراح و گرافیست در گفت وگو با «گیل بان»، تصاویر را در حکم دروازه ای برای ورود کودکان به قلمرو خیال انگیز داستان ها و شعرها دانست و تصریح کرد: کیفیت داستان در ذهن کودکان بسته به تفسیر آنها از روایت گری نقش ها و تصاویر کتب، متفاوت است.

ذاکر جعفری با بیان این که کتاب های تصویری شامل طیف گسترده ای از کتاب های کودکان می شود، افزود: کتاب های اسباب بازی، الفبا آموزها، عدد آموزها، کتاب های تصویری بدون کلام و …، از جمله مهمترین گونه ها در این حوزه بوده که استفاده از تصویر برای بیان کامل محتوا یا بخش عمده ای از محتوا، فصل مشترک موجود بین همه آنهاست.

وی کتاب های تصویری بدون کلام را یکی از موثرترین گونه ها در رشد ذهنی کودکان ذکر کرد و یادآور شد: کودکان با هر بار ورق زدن این کتاب ها ریزه کاری های تازه ای را در تصاویر کشف کرده و این جزئیات برای زمانی نظر آنها را به خود جلب می کند.

کتاب تصویری بدون کلام، کتابی است که در آن یک داستان، یک مفهوم یا یک موضوع، تنها با تصویر بیان می شود. در کتاب های تصویری با کلام، میان تصویرها فضای خالی وجود دارد که با کلام پر می شود. اما در کتاب های تصویری بدون کلام، روایت داستان یا سیر تحولی یک موضوع، به طور کامل تصویری است و هیچ فضای خالی میان تصاویر وجود ندارد. به همین سبب در درک مطلب آشفتگی معنایی وجود ندارد و مخاطب با مشکل روبرو نمی شود. همسان دیگر گونه های داستانی کتاب های تصویری داستانی بدون کلام، دارای فرجام، طرح، کنش و نشانه، شخصیت، توالی رویدادها و نقطه اوج است.

امروزه کتابخانه های عمومی با گسترش کاربرد کتاب‌های تصویری که زیربنای اصلی ادبیات کودکان به شمار می روند، نقش چشمگیری را در مسیر توسعه علمی، فرهنگی و اجتماعی کشور از همان رده های پایین سنی ایفا می کنند. در واقع کتابخانه های عمومی به علت برخورداری از فضای مناسب و تخصصی کودکان، کتابداران آموزش دیده و متعهد، منابع کافی، کیفی و متنوع کتاب های تصویری، مطلوب ترین بستر برای این منظور است.

کتاب های تصویری بدون کلام این فرصت را به کودکان می دهد تا به برداشت خود داستانی را بازگو کرده و قصه گویی را تجربه کنند و این بهترین فرصت برای کودکان است تا با ساختار و عناصر داستانی نیز آشنا شوند. بچه‌های کوچک‌تر وقتی می‌توانند خط بعدی داستان را از پیش بگویند، بسیار هیجان‌زده می‌شوند و به این ترتیب مهارت‌هایی چون واج‌شناسی، آواشناسی، درک مطلب و روان‌خوانی را به دست می‌آورند. تصاویر همچنین نقشی مهم در فهم بهتر داستان برای کودکانی که در حال یادگیری زبان های خارجی هستند، دارند. کودکان نه تنها به کتاب گوش می‌کنند بلکه به‌صورت هم‌زمان تصاویر را نیز می‌بینند و صفحات کتاب را بو و لمس می‌کنند.

کتابداران در بستر برنامه های جنبی کتابخانه های عمومی با استفاده از کتاب های تصویری بدون کلام، کودکان را ترغیب می کنند تا از روی تصویر، داستان و موضوعی را در ذهن خود و یا با صدای بلند بیان کنند، یا اگر نوشتن را فرا گرفته اند روایت خود را با واژه ها و سبک ویژه خودشان به روی کاغذ آورند. به این شکل مهارت های زبانی و نوشتاری در کودکان تقویت می شود. همچنین کتابداران می توانند با بیان داستان یا شعری برای کودکان، تجسم ذهنی آنان از شنیده ها را در قالب مشارکت در روند کتاب سازی به روایتی تصویری تبدیل کنند. تا کودکان با تبدیل برآیند برداشت های خود از شنیده های داستان و یا شعر، فرآیند روایت تصویری خود از آغاز، جریان و پایان قصه را در قالب کتاب های تصویری به نمایش بگذارند. کاربرد کتاب‌های تصویری ارتباط بسیار تعاملی و کاملاً متفاوتی را میان کتابداران و کودکان ایجاد می‌کند و با خلق فرصت گفت و گو میان کتابدار و کودک درباره موضوع داستان، تصاویر و کلمات، موجب تقویت درک مطلب می‌شود.

l ویژگی های افزوده، عامل اشتیاق کودکان به کتاب های الکترونیک/ توسعه چشمگیر زیرساخت های الکترونیکی در کتابخانه های عمومی کشور

با حضور فناوری های دیجیتالی در جهان امروز معنای متن به سرعت تغییر یافته و دگرگون شده است. به صورت سنتی، متن همانند پیغام ها و نشانه های به نگارش درآمده در کتاب ها، مجلات، و روزنامه ها عمل می کرد؛ ولی امروزه، بیش از کلمات یا عکس های به نگارش درآمده است. یک قطعه سخنرانی، یک مکالمه، یک برنامه رادیویی یا تلویزیونی، و یک عکس داخل یک روزنامه نیز مفهوم متن را می رساند.

بی تردید نشر کتاب های کودکان به شکل الکترونیکی یا دیجیتال خواهد توانست علاقه کودکان را به مطالعه بیشتر کند. ویژگی هایی نظیر تلفظ کلمه، خواندن داستان، افکت های صوتی و انیمیشن ها، که همگی در پروراندن متن نقش بسزایی دارند، به حذف تلاش هایی به منظور رمزگشایی کلمات به صورت جداگانه کمک کرده و به کودک اجازه می دهند که به معنا توجه کند.

کتاب های الکترونیک به صورت اشکال متنوعی از قبیل کتاب هایی که از اسباب بازی ها الهام گرفته اند، کتاب های داستانی لوح فشرده، متن های تحت وب، تا کتاب ها و مدارکی که دانلود می شوند، درآمده اند. کتاب های الکترونیک مشابه با کتاب های چاپی می توانند دربردارنده عکس و حروف باشند؛ اما برای خوانده شدن نیازمند کامپیوترهای رومیزی، لپ تاپ ها، یا دستگاه های حمل شونده نظیر تبلت ها، آی پدها، و نظایر آن هستند.

طبق گزارش واشنگتن پست در سال 2012 میلادی، 46 درصد کودکان 4 تا 17 ساله هر یک حداقل یک کتاب الکترونیکی را مطالعه کرده اند، که در مقایسه با آمار سال 2010 (25 درصد)، این میزان افزایش یافته است. قطعاً کتاب های الکترونیک برای کودکان جذاب تر از کتاب های چاپی و سنتی خواهند بود، و کودکان را به دنیای زنده نزدیک تر می سازند.

سیدعباس صالحی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در آئین اختتامیه نخستین جشنواره میراث مکتوب رضوی که در آبان ماه سال 98 در خانه فرهنگ صدوقی یزد برگزار شد با ارائه جزئیاتی از یافته‌های تازه ترین پیمایش پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، از روند رو به رشد جریان مطالعه کتاب‌های الکترونیک خبر داد و گفت: «۱۹.۲ درصد کل پاسخگویان در سوال‌های انجام شده، اعلام کرده‌اند که کتاب الکترونیک می‌خوانند. در بین افرادی که اهل مطالعه بودند هم بیش از ۴۲.۴ درصد اعلام کردند که این کتاب‌ها را می‌خوانند. یعنی عملاً جریان کتاب دیجیتال و کتاب الکترونیک به‌عنوان یک قالب جدید در فضای کتابخوانی ما در حال رواج است و حتما جریان نشر و کتابخوانی باید به این مسیر توجه داشته باشد.»، این پژوهش براساس جمع‌آوری اطلاعات از ۱۵ هزار و ۶۰۰ نمونه به نتیجه رسیده است.

پژوهش های متعددی که درباره کتاب های داستانی الکترونیک و تاثیر آن در کودکان انجام گرفته است، روشن می سازند که میزان درک و فهم کودکان، توجه آنها به متن، و نیز بازگویی متن داستان به هنگام استفاده از کتاب های داستانی الکترونیک در مقایسه با کتاب های داستانی سنتی یا چاپی بسیار بیشتر است. ویژگی های افزوده ای که در کتاب الکترونیک وجود دارد، لذت و اشتیاق کودک و نیز امکان دست و پنجه نرم کردن کودک، یعنی تعامل وی را با متن، افزایش می دهد و می تواند در کنار تسهیل درک متن، بر اشتیاق کودک به خواندن کتاب بیفزاید.

مصطفی مقسمی؛ مدیرفروش نشر هوپا در گفت و گو با خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) به افزایش فروش کتاب های الکترونیک پس از همه‌گیری بیماری کووید19 اشاره داشته و تصریح کرده است: «در کل فروش کتاب در حوزه کودک و نوجوان کمتر از بزرگسالان است که شاید علت آن راحت نبودن استفاده از این کتاب‌ها برای کودکان باشد.»

وی تولید نسخه الکترونیک کتاب های کودکان را به دلیل برخورداری از تصاویر مشکل دانسته و افزوده است: «گاهی کتاب الکترونیک کودکان به صورت پی.دی.اف کار می‌شود، اما خواندن این کتاب‌ها در فرمت پی.دی.اف مشکل است، چراکه افراد مجبور می‌شوند برای مشاهده تصاویر و متن، صفحه تصویر را کوچک و بزرگ کنند. این مشکلات کتاب‌های الکترونیک در حوزه کودک است و به همین کیفیت تقاضا بیشتر شده ‌است.»

مقسمی با اشاره به این که همچنان تقاضا برای کتاب‌های نسخه کاغذی بیشتر است، گفت: «بتدریج پلتفرم‌های کتاب‌های الکترونیک مانند طاقچه و فیدیبو توجه ویژه‌ای به حوزه کودک و نوجوان می‌کنند و برای آن تبلیغات انجام می‌شود.»

کاربرد کتاب های الکترونیک توسط کتابداران در برنامه های جنبی کتابخانه های عمومی می تواند منجر به برانگیختن حس خلاقیت در کودکان، نزدیکی نویسنده به کودکان و برعکس، پیشبرد سواد در کودکان، استقلال در کودکان و نیز کمک به کودکان ناتوان شود. این کتاب ها با انواع متنوع نحوه خواندن در کودکان تناسب دارند.

نتایج مطالعات سپیده فهیمی فر دانش آموخته دکتری علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه تهران نشان داده است که کتاب های داستان الکترونیکی فرصتی را برای کودکان به منظور خواندن به صورت مستقل، دریافت بازخورد فوری، ترکیب و بخش بخش کردن کلمات، دسترسی به دیکشنری های الکترونیکی، و درک محتوا به دلیل استفاده از ویژگی های دیجیتالی فرآهم می کنند. این امر می تواند حس استقلال را در کودک تقویت کرده، تا بتواند بدون نیاز وافر به بزرگ ترها فرآیند یادگیری را به اتمام برساند.

همچنین نتایج این پژوهش بیانگر مزیت افزوده بسیار پراهمیت دیگر کتاب های الکترونیک برای کودکان بوده که مربوط به کودکان خجالتی یا کودکان با سطح درک و فهمی بالاتر است. برخی کودکان خجالتی اند، یا تمایلی به پرسیدن سوال ندارند. برخی نیز صبور نیستند و بدون فهم معنای قسمت های مختلف خوانده شده، تمایل به ادامه خواندن متن دارند. از این رو، کتاب های الکترونیک می توانند در فهم و درک کودکان موثر واقع شوند.

کودکانی با سطح هوش و درک بالاتر از سطح کلاس دوست دارند زودتر از همکلاسی های خود و جلوتر از آنها متنی را مطالعه کنند. کتاب های الکترونیک ذهن کودکان را فعال کرده و به آنها فرصت ادامه خواندن متن را بدون نیاز به افراد دیگر می دهد.

کتاب های الکترونیک اثبات کرده اند می توانند کمک رسان کودکانی با ناتوانایی های مغری، نظیر درخودماندگی، باشند. مهارت های خواندن و درک کودکان درخودمانده یا وهم گرا، زمانی که به یادگیری با کامپیوترها و کتاب های الکترونیکی اقدام می کنند، افزایش می یابد. کتاب های الکترونیک آنها می تواند متشکل از فلش کارت هایی باشد که کلمات بر روی آنها به همراه تعریف حروف و متن های کوتاه حاوی آن کلمات باشد. کودکان با این نوع کتاب ها می توانند درک واژگان خود را بهبود بخشند. از سوی دیگر، کودکانی که دارای ناتوانایی های یادگیری و جسمی هستند، می توانند با استفاده از این کتاب ها در کلاس های خود سود ببرند؛ چون توانایی تبدیل متن به سخن حس اعتماد به نفس، افزایش حس عزت نفس، و نیز خودارزشی را به کودکان خواهد بخشید.

کتاب‌های الکترونیکی با توجه به تنوع اطلاعات ارائه شده در آنها، به کتاب‌های الکترونیکی متنی، تصاویر ساکن، تصاویر متحرک، گویا، چند رسانه ای، چندین ‌رسانه‌ای، فرا‌ رسانه‌ای، هوشمند، دور رسانه ای، همانند‌ساز و …، تقسیم بندی می شوند که برای بهره گیری از انواع آنها و نیز ارائه شدن توسط کتابداران به کودکان نیاز به وجود زیرساخت های کافی به لحاظ فضا، تجهیزات و امکانات لازم در کتابخانه های کشور بوده که طی سال های اخیر پیشرفت های قابل توجهی در این خصوص صورت گرفته است. از طرفی آشنایی کتابداران کتابخانه های عمومی با فناوری های نوین و بهره گیری از کتاب های الکترونیکی و نیز تخصص مورد نیاز آنان جهت ورود به این حوزه نوین از کتابداری با برگزاری کارگاه ها و آموزش های مستمر به شکل مطلوبی ارتقا یافته است.

l قصه گویی ابزاری مفید برای اصلاح رفتار، سازگاری و کنترل هیجان های کودکان/ روایت قصه هایی متناسب با ارزش‌های اسلامی و ایرانی در کتابخانه های عمومی

حضور در کتابخانه از همان اوان کودکی، این امکان را فرآهم می کند که جوانان و نسل آینده مراجعه به کتابخانه را جزو عادات روزمره زندگی خود قرار داده، این فعالیت را مادام العمر در برنامه زندگی خود بگنجانند. بخش کودک کتابخانه های عمومی که پذیرای کودکان در سنین پایین و حتی پیش از ورود به دوره ابتدایی هستند، رسالت مهم علاقه مند کردن کودکان به مطالعه را عهده دار شده اند. یکی از راه های ایجاد علاقه به مطالعه در کودکان، برگزاری جلسات قصه گویی است.

کتابخانه ها از طریق قصه گویی و کتاب خوانی، کودکان را به کتابخانه جذب کرده و در آنها حس علاقه مندی به کتاب و مطالعه را ایجاد می کنند و بذر عادت به مطالعه را از همان اوان کودکی در ضمیر آنها می افشانند. کودکان با شنیدن افسانه ها، اسطوره ها و قصه های قومی دربارۀ جهان و آنچه در آن است اطلاعاتی به دست می آورند و در ذهن خود، آرزوهای مطلوبشان را شکل می دهند. تقریبا تمام افسانه های اقوام و ملل گوناگون این ویژگی را دارند.

سمینار یونسکو که در سال 1956 با موضوع پیشرفت کتابخانه های عمومی در آسیا برگزار شد، در گزارش کاربردی خود، پیشنهاد کرد که قصه گویی باید بخشی جدایی ناپذیر از برنامه های کتابخانه باشد. کتابخانه های عمومی با تهیه و ارائه انواع گوناگونی از منابع و انجام فعالیت های مختلف فرصت خوبی در اختیار کودکان قرار می دهند تا لذت مطالعه و هیجان کشف دانش ها و آثار تخیلی را تجربه کنند. از جمله این فعالیت ها قصه گویی است که از این طریق کودکان از سنین کودکی تشویق به استفاده از کتابخانه می شوند و این کار باعث می شود که آنها به احتمال زیاد در سال های بعد، به صورت افراد استفاده کننده از کتابخانه باقی بمانند.

سنت قصه گویی به اندازه عمر انسان قدمت دارد. با بهره گیری از انواع شیوه های قصه گویی، بسیاری از سنن، آداب و رفتارهای مطلوب از نسلی به نسل دیگر انتقال یافته است. تا قبل از پیدایش فناوری های جدید و توسعه ارتباطات، قصه و قصه گویی قویترین وسیله ارتباطی و انتقال فرهنگی به شمار می رفته و قصه یکی از ابزارهای مهم اصلاح رفتار محسوب می شده است، به گونه ای که در قرآن نیز در آیات متعدد از جمله سوره آل عمران، سوره کهف، سوره اعراف و سوره هود، از طریق نقل داستان گذشتگان، در هدایت و تربیت و اصلاح رفتار بشر سعی داشته است.

افلاطون از نخستین اندیشمندانی بود که اهمیت قصه برای کودکان را دریافت و بخشی از کتاب «جمهوریت» را به بیان اهمیت قصه برای کودکان اختصاص داد. فروبل آلمانی موسس نخستین کودکستان، اساس تربیت کودکان را در کودکستان بر قصه و قصه گویی نهاد.

قصه گویی یک روش فعال برای پرورش قوه خلاقیت و بالا بردن سطح تفکر شناختی محسوب می شود. کودکان با تمام کردن یک قصه ناتمام، به کنکاش ذهنی می پردازند و قصه گو با نقل شفاهی یک داستان، برای شنوندگان خود، امکان تصویرسازی ذهنی را فرآهم می سازد. همچنان که کودک قصه را می شنود، صحنه های داستان و شخصیت های آن را خلق می کند و توانایی تجسم و خیال بافی که مبنای تصور خلاق است در او شکوفا می شود.

دکتر مارال مرادی پژوهشگر حوزه کتاب در گفت و گو با پایگاه خبری تحلیلی «گیل بان»، با اشاره به این که قصه گویی نشانه های پرخاشگری را درکودکان کاهش می دهد، خاطرنشان کرد: قصه گویی باعث کاهش اضطراب کودک شده و در صورت ادامه یافتن منظم و دوره ای، اثرات آن در درازمدت نیز پایدار می ماند.

وی با بیان این موضوع که قصه گویی، کودک را از طریق همسان سازی با شخصیت ها یا موقعیت های یک قصه در کشف عواطف خود و دیگران یاری می کند، افزود: قصه گویی ابزاری مفید و موثر به منظور اصلاح رفتار و سازگاری و کنترل هیجان های کودکان محسوب می شود.

مرادی تصریح کرد: قصه ها با دعوت به خیر و خوبی، رفتارهای جامعه پسند را در کودکان تقویت می کند و بدین گونه با کنترل هیجان های کودکان رفتارهای سازگارانه و خوب را در آنها پرورش می دهد.

وی با اشاره به این که قصه درمان کننده است، یادآور شد: لازم است بعد از گفتن هر قصه یا هنگام قصه گویی به کودکان فرصت دهیم به قصه فکر کنند و دربارۀ آن حرف بزنند که این روش از نظر عاطفی و عقلی برای کودکان بسیار مفید است.

کودکان دوست دارند از آنچه که خوانده اند، شنیده اند و یا فراگرفته اند حرف بزنند و اندوخته های ذهنی خود را به شکلی نو، بازآفرینی کنند و به دیگران عرضه نمایند. این علاقه همراه با ایجاد زمینه برای استفاده از یافته ها، کودکان را به تلاش برای یادگیری بیشتر وا می دارد به این جهت می توان گفت قصه گویی بازتابی از فعالیت های مطالعاتی کهن ملل مختلف است.

از ویژگی های قابل توجه قصه های عامیانه، تفاوت و تغیرات جزئی و کلی قصه های یکسان به هم از زبان قصه گویان متعدد است. یکی از دلایل این اختلافات، شخص قصه گو است. مولفه هایی از قبیل سن، جنس، میزان سواد، شغل، گرایش های فردی، گرایش های دینی و مذهبی، توجه به عوامل محیطی و…، از مهمترین عوامل دخل و تصرف قصه گو در متن قصه است. در نتیجه، نباید از قصه گو و نحوه ارایه او و همچنین تاثیراتش بر سلامت روانی کودکان غافل بود.

زهره واحد کارشناس ارشد کتابداری در گفت و گو با پایگاه خبری تحلیلی «گیل بان»، با اشاره به این که قصه گویی روندی بسیار مهم برای افزایش مهارت های اجتماعی در کودکان محسوب می شود، تصریح کرد: برقراری ارتباط بین کودکان و تعامل مستمر بین آنها و کتابداران در پروسه قصه گویی، نه تنها باعث رشد فکری کودکان بلکه عاملی موثر جهت رشد اجتماعی آنان خواهد بود.

وی با بیان این که فقر مهارت های اجتماعی موجب منزوی و یا طرد شدن فرد از جامعه می شود، افزود: قصه گویی با ارتقای مهارت های اجتماعی موجب مشارکت بیشتر کودکان در فعالیت های اجتماعی شده و آنان را از حس اعتماد به نفس مطلوب و نوع دوستی برخوردار می کند.

واحد قصه ها را از ظرفیت لازم جهت انتقال مفاهیم پیچیده علمی به کودکان برخوردار دانست و گفت: قصه گویی به عنوان یک روش آموزشی مفید و موثر از گذشته های دور تاکنون به کار رفته و حتی می توان از آن برای آموزش زبان و مفاهیم عمیق قرآنی به کودکان بهره گرفت.

قصه گویی با روش های متفاوتی قابل اجراست. از جمله می توان با استفاده از ابزارهای مختلفی که به محتوای قصه ارتباط دارد، آن داستان را سر و سامان داد. با استفاده از حرکات و میمیک صورت و صدایی موثر و رسا که شیوایی در طنین صدای قصه گو وجود دارد، می تواند مخاطب خود را که کودک است به چالش بکشاند و او را جذب خود کند.

قصه گویی با ابزار می تواند بهترین روش برای اجرای یک قصه موفق باشد. قصه باید با جنبه های شخصیتی کودک ارتباط داشته باشد و باعث بالا رفتن اعتماد به نفس کودک گردد. آگاهی دادن به کودک درباره دنیای زیبایی که در آن زندگی می کند می تواند خود، عادت های مفید و حس استقلال طلبانه و خلاقیت او را رشد و نمو داده و پیام رسان موفقیت های مفید او در زندگی باشد.

بیان هر داستانی برای کودکان منجر به شکوفایی استعدادهای آنها نمی شود و نیاز است که داستان انتخاب شده برای اجرای قصه گویی از تمامی ویژگی های لازم کیفی برای این گروه سنی برخوردار باشد تا نتایج مفید حاصل از آن در شخصیت و روان کودکان پدیدار شود. قصه گویی برای کودکان تخصص کتابخانه های عمومی است، و توسط کتابداران آموزش دیده و در چارچوب های مشخص و نیز به کمک ابزارهای مناسب در فضایی تمرکز آفرین به اجرا در می آید.

در کتابخانه های عمومی قصه هایی که متناسب با ارزش‌های اسلامی و ایرانی، برخوردار از پیام متناسب با گروه سنی مورد نظر، بهره‌مند از قابلیت روائی و زبان تصویری قوی، که همزمان دارای انسجام و توالی حوادث و برانگیزاننده خلاقیت باشند برای قصه گویی انتخاب می شوند.

شاخص‌های متنوعی برای اجرای قصه‌گویی در کتابخانه های عمومی در نظر گرفته می شوند که رعایت آنها بر افزایش کارایی و اثرگذاری قصه در کودکان تاثیر بسزایی دارد. مهمترین این شاخص ها شامل مواردی چون فضا سازی متناسب با هدف و محتوا برای شروع قصه، تدبیر در جمع بندی و اتمام قصه در زمان مناسب، توانایی و مهارت قصه‌گو در دستیابی به اهداف مورد نظر و انتقال پیام، نوآوری در شیوه‌ اجرا، توانایی بیان قصه متناسب با نیاز، درک و فهم و حوصله گروه سنی مخاطب، بیان قصه با صدایی رسا و مناسب و استفاده از لحن کلام به عنوان اصلی‌ترین ابزار و بهره‌گیری درست از آنها، احاطه و اشراف بر قصه توسط قصه گو، کاربرد ماهرانه واژگان و تعابیر مورد استفاده در آن توسط قصه گو، مهارت در استفاده مناسب از زبان بدن، به کارگیری روش‌های مناسب به منظور برقراری ارتباط و تعامل با مخاطب و انتخاب پوشش مناسب و متناسب با اجرای قصه گویی است.

کتابخانه های عمومی نهادی همگانی هستند که اداره آنها در دست کتابـداران متخـصص اسـت و بودجـه آن را مالیـات دهنـدگان، یعنی مردم جامعه تأمین مـی کننـد. این نهاد ارزشمند در بطن جامعه، دسترسی افراد به منابع دانش و فعالیت های فکری بشر را آسان کرده و موجب ارتقـای دانـش و آگـاهی عمـومی مـی شـود. در میان طیف گسترده کاربران و مراجعه کنندگان به کتابخانه های عمومی، کودکان به لحاظ نقش حیاتی و تعیین کننده ای که در ساخت و توسعه آینده کشور بر عهده دارند، جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص داده اند. کتابخانه های عمومی در دسترس ترین، اقتصادی ترین، مطمئن ترین، معتبرترین، به روزترین، مقبول ترین، کیفی ترین و مردمی ترین نهاد در کشورمان به منظور رشد و شکوفایی تفکر، ابتکار، نوآوری و خلاقیت در کودکان و نیز آماده سازی بهینه آنان برای برعهده گیری نقش های کلیدی اجتماعی در آینده کشور هستند. برخورداری از وظایف و رسالت های گوناگون و زیربنایی به ویژه در پی ریزی سطح دانش نسل آینده و اجرای فعالیت های اصلی و جنبی متنوع و جذاب به منظور رشد مطلوب و نظام مند اجتماعی، فرهنگی، علمی، هنری و …، در کودکان با مبنا قرار دادن تبلور تربیت اسلامی در آنها، کتابخانه های عمومی را در نوک پیکان ترویج مطالعه، یادگیری و تفکر قرار داده است. حاکمیت مدیریت جهادی، ضابطه مند، آینده نگر، دانش بنیان و پژوهش محور به ویژه طی سال های اخیر منجر به ارتقای سطح کمّی، کیفی و تنوع خدمات جنبی در کتابخانه های عمومی و افزایش محبوبیت آنها در اقشار مختلف جامعه علی الخصوص کودکان و نوجوانان شده و بستری قابل اعتماد برای خانواده ها به منظور سپردن کودکان خود جهت پرورش و ارتقای شخصیت فردی و اجتماعی فرآهم آورده است. امید است روند رو به رشد و متعالی حاضر که نتیجه سال ها تلاش و اندیشه مدیران فرهیخته و کتابداران وظیفه شناس و مسئولیت پذیر است، همواره ادامه یافته و جهش آن برای توسعه هرچه بیشتر کشور عزیزمان، افزونتر شود.

انتهای پیام/